خیام
عُمَر خَیّام نِیشابوری (نام کامل: غیاث‌الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری؛ ۱۸ مه ۱۰۴۸ – ۴ دسامبر ۱۱۳۱) که خیامی و خیامی النّیسابوری هم نامیده شده است، همه‌چیزدان،فیلسوف، ریاضیدان، ستاره‌شناس و شاعر رباعی‌سرای ایرانی در دورهٔ سلجوقی بود. گرچه جایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده است،ولی آوازهٔ وی مدیون رباعیات منسوب به اوست که شهرت جهانی دارد. آوازهٔ وی در غرب به‌طور مشخص بیشتر مدیون ترجمهٔ ادوارد فیتزجرالد از رباعیات او به زبان انگلیسی است.
زندگی
عمر خیام در سدهٔ پنجم هجری قمری در نیشابور در قرون وسطی زاده شد. در آن زمان نیشابور مرکز اصلی دین زرتشت بود و به احتمال قریب پدر خیام یک زرتشتی بود که به اسلام گرویده بود.نام کامل وی در متون عربی ابوالفتح عمر بن ابراهیم الخیام است.در فارسی از او معمولاً به عنوان حکیم عمر خیام یاد می‌کنند. در زبان عربی، خیام بر وزن فعال است و به معنی خیمه‌دوز آن را می‌دانند؛ به‌همین دلیل فرض شده است که اجداد وی حرفهٔ خیمه‌دوزی را دنبال می‌کردند. بیهقی که با وی آشنا بود، می‌نویسد: «او جوزا بود، خورشید و عطارد در معراج ….» محققان از این مورد برای تعیین تاریخ تولد عمر، ۲۸ اردیبهشت ۴۲۷ هجری‌قمری یا همان ۱۸ می ۱۰۴۸ میلادی استفاده کردند. فقه را در میان‌سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌شناسی را فرا گرفت. برخی نوشته‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود. خیام شاگرد ریاضیدان زرتشتی، بهمنیار، بود. در نزدیک سال ۴۴۹ (هجری قمری) زیر پوشش و سرپرستی اهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی دربارهٔ معادله‌های درجهٔ سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله و از آن‌جا که با خواجه نظام‌الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد. پس از این دوران خیام به دعوت پادشاه جلال‌الدین ملک‌شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می‌رود تا سرپرستی رصدخانهٔ اصفهان را به‌عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی آماده می‌شود و در همین سال‌ها (نزدیک ۴۵۸) طرح سر و سامان دادن گاه‌شمار را تنظیم می‌کند. خیام گاه‌شمار جلالی یا تقویم جلالی را دسته‌بندی کرد که به نام جلال‌الدین ملک‌شاه شهره است، ولی پس از مرگ ملک‌شاه این گاه‌شماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان ستاره‌شناس در دربار خدمت می‌کرد هرچند به ستاره‌شناسی باوری نداشت.در همین سال‌ها (۴۵۶) خیام مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس را می‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریهٔ نسبت‌ها را شرح می‌دهد. همچنین گفته می‌شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک‌شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان نموده است.پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد. بعد از سال ۴۷۹ خیام اصفهان را به قصد اقامت در مرو که به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله‌های میزان الحکم و قسطاس المستقیم را در آن‌جا نوشت. رسالهٔ مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده است. غلامحسین مراقبی گفته است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.
دستاورد ها
ریاضیات
کارهای خیام در ریاضیات (به ویژه در جبر) تا
سده ی 19 میلادی در بین ریاضیدانان اروپایی مورد استفاده نبوده است و رد پای خیام
را می توان به واسطه ی طوسی در پیشرفت ریاضیات در اروپا دنبال کرد.
خیام اولین کسی بود که نشان داد معادله ی درجه ی سوم ممکن است دارای بیش از یک پاسخ باشد یا این که اصلاً جوابی نداشته باشند. «آنچه که در هر حالت پنداشته شده رخ می دهد بستگی به این دارد که آن مقاطع مخروطی که او از آنها استفاده می کند در هیچ نقطه
یکدیگر را برش ندهند، یا در یک یا دو نقطه یکدیگر را برش ندهند.».
یکی از آثار دیگر خیام رسالة فی شرح ما
اشکل من مصادرات اقلیدس است که در آن خیام قضیه ی خطوط متوازی که شالوده ی
هندسه ی اقلیدسی است، را مورد مطالعه قرار داد و اصل پنجم را اثبات کرد.
ستاره‌شناسی
خیام پنج رساله فلسفی یافت شده که یکی از آنها فارسی بوده و باقی عربی است. پنج رساله او عبارتند از:فی الکون و التکلیف، فی الوجود، الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی، الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا و در علم کلیات وجود. خیام در سال 472 هجری قمری به درخواست جمعی از دانشمندان اصفهانی خطبه توحیدیه ابن سینارا به فارسی ترجمه کرده است.
ادبیات
هم دوره ای های خیام از رباعیات او بی خبر بودن و او را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی می شناختند. در کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی که به زبان عربی و در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام نوشته شده است، از خیام به عنوان شاعر یاد شده است.
موسیقی
خیام به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته است و در القول علی اجناس التی بالاربعاء مسأله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه های بی نیم پرده، با نیم پرده بالارونده و یک چهارم پرده را شرح می دهد.
آثار خیام
خیام آثار علمی و ادبی بسیاری تألیف کرده است که برخی از آنان عبارت اند از:
۱.رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، در باره معادلات درجه سوم
۲.رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریه نسبت ها.
۳.رساله میزان الحکمه
۴.قسطاس المستقیم
۵.رساله مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده است
۶.القول علی اجناس الذی بالاربعه، اثری درباره موسیقی
۷.رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی، یکی از شاگردان پورسینا، در سال 473 (هجری قمری) نوشته است
۸.رساله روضةالقلوب در کلیات وجود
۹.رساله الضیاء العقلی فی موضوع العلم الکلی
۱۰.رساله الجواب عن ثلاث مسائل؛ ضروره التضاد فی العالم و الجبر و البقا
۱۱.ترجمه خطبه توحیدیه ابن سینا
۱۲.رساله ای در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب
۱۳.رساله مشکلات ایجاب
۱۴.رساله ای در طبیعیات
۱۵.رساله ای در بیان زیگ ملکشاهی
۱۶.رساله نظام الملک در بیان حکومت
۱۷.رساله لوازم الاکمنه
۱۸.اشعار عربی خیام که در حدود
رباعی آن بدست آمده است
۱۹.نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده است. یکی نسخه لندن و دیگری نسخه برلن
۲۰.رباعیات خیام به زبان فارسی
۲۱.عیون الحکمه
۲۲.رساله معراجیه
۲۳.رساله در علم کلیات
۲۴.رساله در تحقیق معنی وجود
ویژگی های شعر خیام
شعر خیام، در قالب رباعی نوشته شده است که مضمون عمده آن شک و حیرت، توجه به مرگ و فنا و تذکر در مورد مغتنم شمردن عمر آدمی است. اشعارکوتاه، ساده خیام حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در مقابل اسرار عظیم آفرینش است.
خیام چگونه درگذشت؟
یک روایت بسیار مشهور تاریخی وجود دارد که هم به وسیله بیهقی و هم به وسیله تتوی ذکر شده به نقل از داماد خیام محمد بغدادی نقل می کنند که در آخرین روز حیات، او مشغول مطالعه فصل مربوط به صدور کثیر از واحد، از کتاب شفا در مبحث الهیات بود. ناگهان سر خود را از کتاب برداشته و رو به داماد خود می گوید جماعت را بخوان تا وصیت کنم. پس از وصیت، نماز گزارده و در سجده ذکر می کند که خدایا می دانی که من تو را به اندازه ای که در وسعم بود شناختم، پس مرا رحمت کن، و پس از این ذکر، جان به جان آفرین تسلیم کرد.این روایت تاریخی، تعلق خاطر مذهبی او را تا واپسین لحظات حیات نشان می دهد.
آرامگاه خیام
خیام در سال 517 ﻫ . ق در شهر نیشابور در گذشت و آرامگاه او در حال حاضر در شهر نیشابور قرار دارد، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق (ع) واقع شده است. او قبل از مرگ خود محل آرامگاه خود را پبش بینی کرده بود که نظامی عروضی در ملاقاتی که با او داشته این پیش بینی را این گونه بیان کرده :"گور من در موضعی باشد که هر بهاری شمال بر من گل افشان می کند." نظامی عروضی بعد از چهار سال به شهر نیشابور رفته و به زیارت مرقد این شاعر بزرگ رفته و مشاهده نمود که قبر او درست در همان جایی است که او گفته بود.
یادبود های خیام
یکی از حفره های ماه به افتخار خیام به نام عمر خیام نام گذاری شده است.
در سال 1980 سیارک 3095 به نام خیام نامگذاری شد.
یک هتل در تونس به نام عمر خیام است.
نوشیدنی هایی که در کشور فرانسه و مصر تولید می شود نیزخیام نام دارد.
رستوران خیام واقع در اتیوپی شهر آدیس آبابا، در مرکز کتابخانه دانشگاه اتیوپی رباعیات خیام به زبان امهری وجود دارد.
در سال 1892 میلادی انجمن عمر خیام در لندن توسط گروهی از دانشمندان و
ادیبان و روزنامه داران بنیان گذاری شد. این انجمن تا
سال 1893 سه مراسم بزرگداشت برای خیام برگزار کرد.
برخی از رباعی های خیام
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبَه آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟
ای دیده اگر کور نئی گور ببین
وین عالم پر فتنه و پر شور ببین
شاهان و سران و سروران زیر گلند
روهای چو مه در دهن مور بین
جامی است که عقل آفرین می زندش
صد بوسه ز مهر بر جبین می زندش
این کوزه‌گر دهر چنین جام لطیف
می‌سازد و باز بر زمین می زندش
افسوس که نامه جوانی طی شد
وان تازه بهار زندگانی دی شد
حالی که ورا نام جوانی گفتند
معلوم نشد که او کی آمد کی شد
منابع
سایت ویکی پدیا
سایت نمناک